Làm thế nào để "kích thích" nhân tài?

HieuBio

Chỉ cần đặt người tài vào một môi trường không thích hợp với tài năng của họ, ngăn chặn các mối liên kết giữa họ với môi trường tất nhiên của họ, tự khắc tài năng đó cũng sẽ mai một rồi thui chột.

Tài năng nào cũng chỉ xuất hiện từ môi trường mà ở đó nó được ươm mầm, nuôi dưỡng, chăm sóc, kích thích, thúc đẩy để tài năng tự thể hiện mình rồi phát triển và tiếp tục phát triển. Điều này cực kỳ quan trọng đối với chiến lược nhân tài.

Tài năng và môi trường

Không thể mơ đến sự xuất hiện của tài năng ở những nơi mà điều kiện không cho phép tài năng xuất hiện. Đại học đẳng cấp quốc tế không thể xuất hiện ở những nơi mua bằng, bán điểm. Nhà nghiên cứu tầm cỡ không xuất hiện từ những người làm khoa học nhưng quay lưng lại với thành tựu bên ngoài. Tác phẩm có giá trị không ra đời từ môi trường vi phạm trắng trợn tác quyền. Nhà quản lý tài ba không thể trở tay được trong thiết chế gồm toàn những người chú tâm đến lợi ích nhóm…

Với chiến lược nhân tài, việc tạo cơ chế để người tài thiết lập môi trường thuận lợi cho công việc của họ là tối cần thiết. Cần phải có những ưu tiên đáng kể để người tài được giao tiếp, sinh hoạt, trao đổi chuyên môn với đồng nghiệp của họ ở phạm vi thế giới chứ không chỉ trong nước. Ở phạm vi quốc gia, các môi trường đang bị vẩn đục cần phải được làm sạch. Dĩ nhiên điều này rất khó, vì nó phụ thuộc vào các chính sách, cơ chế, thậm chí thói quen… của tổng thể đời sống kinh tế - xã hội. 

Tài năng nào cũng chỉ xuất hiện từ môi trường mà ở đó nó được ươm mầm, nuôi dưỡng. (Ảnh chỉ mang tính chất minh họa. Nguồn: internet)

Rất khách quan và cũng rất khó trách cứ, có những môi trường gần như không có chỗ cho những nhân tài cụ thể nào đó xuất hiện hoặc phát triển đến cùng tài năng của mình. 

Thời gian gần đây, trên các phương tiện thông tin đại chúng đã có một số bài báo phân tích khá sâu sắc môi trường thực tế khiến những người như Ngô Bảo Châu, Đặng Thái Sơn… trở thành tài năng. 

Môi trường thế giới là cái không thể thiếu cho tài năng tầm cỡ thế giới của họ. Còn với những người có tài khác, đừng cho là phi lý khi giả định rằng, rất có thể ở đâu đó trên đất Việt Nam vẫn có những người không kém tài ba, nhưng khi chưa kịp trở thành nhân tài thì họ đã vội trở thành những người bình thường lẫn trong hàng triệu người bình thường khác. 

Ban ơn - hàm ơn làm méo mó giá trị xã hội

Hiện tại, môi trường cho tài năng ở Việt Nam quả thật còn nhiều điều bất hợp lý, thậm chí nhức nhối, cần phải suy ngẫm tìm cách giải quyết trong và ngoài khuôn khổ của Chiến lược quốc gia về nhân tài. Có thể kể đến một vài biểu hiện tương đối rõ về những ảnh hưởng tiêu cực của môi trường đến sự xuất hiện và phát triển của tài năng như: Tình trạng cạnh tranh thiếu lành mạnh, can thiệp để thao túng chính sách, đấu thầu không sòng phẳng, quảng cáo gian lận… đã làm cho thị trường đôi khi bất chấp quy luật mà cũng chẳng theo được những định hướng sáng suốt. 

Hiện tượng này không phải là hiếm trong các hoạt động kinh tế. Một môi trường như vậy thật khó cho những tài năng trong sản xuất, kinh doanh phát triển lành mạnh, nhất là những tài năng “ngây thơ” trong ứng xử hoặc thiếu kinh nghiệm về những tiểu xảo.

Tiếp đến là tình trạng vi phạm bản quyền, thù lao lao động trí tuệ (làm ra bản thảo) quá bất hợp lý đã làm nản lòng những người sáng tạo, phá hỏng động lực làm ra tác phẩm có giá trị. Hệ quả tai hại của tình trạng này là người có tài ít để tâm vào việc sáng tạo và công bố những tác phẩm “để đời”; tác phẩm kiệt xuất do vậy không có cơ hội nảy nở và hoàn thành, cái tài của người tài vì thế mà cũng mai một đi.

Tình trạng tham nhũng và tham nhũng lớn ngày càng khó phát hiện, ngày càng vô hiệu hoá được sự can thiệp của công lý, cùng với nạn “chạy chức chạy quyền”, “chạy việc làm”, “chạy bằng cấp”, “chạy trường”… thậm chí “chạy khen thưởng”, “chạy danh hiệu”, “chạy án”… đã tệ hại đến mức được coi là bình thường, ai cũng thấy mà rồi ai cũng có ý định (hay buộc phải) làm ngơ. Môi trường này dùng tính từ nào để phê phán cũng vẫn là chưa đủ. Đất nước thật khó hóa rồng hóa hổ nếu cơ chế vẫn khiến người dân còn làm ngơ với những tệ nạn này. Mọi tài năng, có lẽ trừ những tài năng kiệt xuất, mới có thể phát triển bình thường trong một môi trường như vậy. 

Đừng để các tài năng bị thui chột .( Ảnh chỉ mang tính chất minh họa. Nguồn: internet)

Trong các hoạt động có liên quan đến cơ quan nhà nước, cơ chế xin cho - một kiểu quan hệ tưởng đã chết cùng với thiết chế bao cấp, nhưng thực ra vẫn sống nhởn nhơ và đang lộng hành nhờ sự tăng trưởng của nền kinh tế. Với cơ chế xin cho, mọi nhu cầu xã hội dù đương nhiên hoặc chính đáng đến mấy cũng buộc phải “đi xin”, nhất là trước cơ quan công quyền. Danh vị, công lý, thậm chí cả tâm linh, nếu có nhu cầu vẫn phải đi xin. Mọi trách nhiệm xã hội ở đây đều biến tướng thành ban ơn và hàm ơn. Người tử tế thì ban ơn không đòi hàm ơn; còn người được ban ơn nếu không hàm ơn thì chí ít cũng bị coi là người không ra gì. 

Ở phạm vi toàn xã hội, ứng xử kiểu này có thể là tiện lợi vì nó được việc, nhưng gây méo mó các quan hệ xã hội. Ngày nay tư duy về trách nhiệm xã hội đương nhiên của người làm công ăn lương để phục vụ người khác rất mờ nhạt. Tư duy ban ơn đối với người được phục vụ lại rất phổ biến, thậm chí đến cả người gác cổng. Điều đáng ngại hơn là số đông chúng ta lại sẵn sàng hàm ơn, hàm ơn một cách tủn mủn.

Bên cạnh cơ chế xin cho là hệ thống quản lý tài chính máy móc, phức tạp. Tưởng là chặt, hoá ra chỉ có thể trói buộc được các hoạt động ngay thẳng, liêm khiết. Nhiều hoạt động của các tổ chức nhà nước nếu muốn triển khai theo đúng yêu cầu của thực tiễn, không hiếm khi buộc phải dựa trên các chứng từ giả dối. “Chi tiêu gì hóa đơn đó” là nguyên tắc không thể thực hiện được. Trên thực tế, điều này tạo ra những kẽ hở cho tham nhũng, lãng phí, và điều đáng nói hơn là gây ra hệ lụy khác rất lớn về phương diện xã hội: Dối trá ngày càng có nguy cơ trở thành bình thường, miễn là chứng từ chi tiêu hợp lệ, miễn là “nói dối được pháp lý hóa”.Điều kiện phát sinh “giả khoa học”.

Giáo dục và khoa học, thi cử và bằng cấp… là những lĩnh vực liên quan trực tiếp đến môi trường của tài năng, nhân tài. Những hạn chế trong giáo dục mấy năm gần đây báo chí gần như này nào cũng nói mà đến nay vẫn chưa có gì báo hiệu một tương lai sáng sủa hơn. Nhìn từ lát cắt về môi trường xã hội thì các hoạt động này đang bị thao túng bởi bảng giá trị xã hội lệch lạc: Ngày nay, bằng cấp, danh hiệu quan trọng hơn trình độ thực, năng lực thực. Có một số doanh nghiệp và tổ chức xã hội đã tuyên chiến với tình trạng này khi tuyển người, nhưng chống không nổi. Dạy và học vẫn khó đi đúng quỹ đạo của giáo dục là học để làm người, học để làm việc, học để có tri thức và văn hóa. 

Cơ chế quản lý giáo dục có gì đó không ổn khiến cho mọi phản biện, góp ý dù là chân thành nhất từ nhiều năm nay cũng đều trở thành vô nghĩa. Cái xấu của thị trường len lỏi vào giáo dục làm cho quan hệ thày trò đôi khi bị vấy bẩn. Các cơ sở đào tạo vẫn hàng ngày sản xuất ra những sản phẩm kém chất lượng. Khoảng cách đáng kể của khoa học so với khu vực và thế giới chưa được rút ngắn. Nhiều đề tài khoa học, vô tình hay hữu ý, vẫn rơi vào tình trạng giả khoa học (Pseudosience, Pseudo-problem).

Trong các dạng tài năng thì tài năng trong lĩnh vực lãnh đạo, quản lý là một dạng đòi hỏi vừa phải đủ chuyên sâu lại vừa phải có tầm nhìn bao quát, khoáng đạt, dài hạn với tâm thế quản lý đòi hỏi vừa nghiêm khắc và vừa đại lượng. 

Tuy nhiên, bảng giá trị xã hội cho quản lý, trong khi quá thiên lệch về giá trị “làm quan” lại cũng đồng thời quá khe khắt trong nhìn nhận những đóng góp của tài năng quản lý. Rất hiếm có những thành đạt nào khác được cả cộng đồng dễ dàng tôn vinh như thành đạt trên con đường hoạn lộ. Nhưng cũng rất hiếm có những đánh giá kịp thời hay cổ vũ đúng lúc cho những quyết sách táo bạo tài ba của những nhà quản lý. Với cá nhân các nhà quản lý cụ thể, trên báo chí người ta chỉ có thể bắt gặp hoặc là những những tâng bốc thiếu khách quan hoặc là chê trách hoài nghi. 

Đứng trước những đòi hỏi mới của sự phát triển đất nước, môi trường cho tài năng, nhân tài ở Việt Nam vẫn còn nhiều bất cập, khiếm khuyết. Nếu muốn đề cao, tôn vinh hay phát tuy tính tích cực xã hội của nhân tài, thì chưa chắc đã cần đến lương bổng hay đãi ngộ, mà chỉ cần đặt nhân tài vào đúng chỗ của họ, tạo mọi điều kiện để họ được tự do thiết lập những liên kết tất nhiên của họ với môi trường, tự khắc tài năng của họ sẽ được nhân lên, làm lợi cho chính họ và cho sự phát triển của đất nước. 

GS.TS.Hồ Sĩ Quý, Viện trưởng Viện Thông tin Khoa học Xã hội